Unkuò voría parlarve un fià de stòria (de la lengua vèneta), in partikolar de ‘l èxito de [ɔ] romanxo tònego in sílaba vèrta (ex. -òl, bavaròl, linsòl), o sia, se volemo, de la <ŏ> latina, sperando de spiegar kalkòsa de útil.
(Par farlo parò gò da farve un sunto de un artíkol de Daniele Baglioni, ke trovarè in fondo.)
Par parlar de ‘l ditongo de <ŏ>, parò, se gà da parlar anka de la <ĕ> latina, o sia [ɛ], in sílaba vèrta (na sílaba ke no la tèrmena par vokal), ke la gà skomenthià ditongarse in [iɛ] dhà da ‘l Doxento, mentre ke la [ɔ] la xe remasta konpanha (ex. mĕdĭcus > mèdego > mièdego).
A partir da ‘l 1330 pò, pian pianeto, se skomenthia katar anka la ditongathion de [ɔ] (ex. de ab pŏst > da(s)pò > da(s)può), e senpre de pí a partir da ‘l 1350 (ma sol ke da 1400 el deventa la nòrma).
A partir da ‘l 1500, parò, a Venèthia prima, se skomenthia véder èxiti in [jɔ] — daspò konsonante koronal (dh/x, th/s, n, d, t, r, l) — (ex. lŏcus > lògo > luògo > liògo, linteŏlu > linthòl > linthuòl > linthiòl, tŏllere > tuòl > tiòl), ke i sostituise man man skuaxi tute le forme in fin al 1600, anka se no ge sarà mai sto kanbiamento par thèrte paròle (ke no le skomenthia par konsonante koronal: kuòr, fuògo, fuòra, puòl, evd).
A partir da ‘l 1700 se gà un progresivo deklino de i ditongi, fin rivar a i primi del 1800, indove le varianti ko vokal no ditongaa le xe la nòrma.
Al dí de unkuò ste forme e le xe in pràtega skonparse, e se skomenthia véder un kanbiamento de vokal in mèdio–alta (ex. fŏcus > fògo > fuògo > fogo) e ritrathion de athento, ‘te la variante lagunar (ex. pĕdem > pède > piède > piè > pie, sĕx > siè > sie).
Se pòl skematidhar la stòria de <ŏ> latina kusí:
Faxe 1 (XIII sèk.): [ɔ]
Faxe 2 (XIV–XV sèk.): [wɔ]
Faxe 3 (XVI–XVIII sèk.): [wɔ] + [jɔ] (da drio de dh/x, th/s, n, d, t, r, l)
Faxe 4 (XIX– sèk.): [o]
Se pòl pò díxer ke tuto sto ditongamento el xe stà favorío da le konkordanthe ko ‘l toskan (ma, òco, no ‘l xe stà provokà dretamente da ‘l toskan!).
Dèso saví parké de le vòlte sentí paròle kome ankúo, fògo/fogo, fuòra, evd, e kome ke se xe rivai a ste forme.
Rainer, Franz; Russo, Michela; Sànchez Miret, Fernando (2016). Actes du XXVIIe Congès international de linguistique et de philologie romanes (Nancy, 15-20 Juillet 2013). Section 3: Phonétique, phonologie, morphophonologie et morphologie : https://web-data.atilf.fr/ressources/cilpr2013/actes/section-3/CILPR-2013-3-Baglioni.pdf